बालबालिकाको संरक्षणसम्बन्धी कानुन: भविष्यको सुरक्षा आजैबाट
🔹 परिचय
बालबालिका राष्ट्रको भविष्य हुन्। उनीहरूको सुरक्षा, शिक्षा, स्वास्थ्य, विकास र सहभागितामा विशेष ध्यान दिनु प्रत्येक राष्ट्रको कर्तव्य हो। नेपालले पनि बालबालिकाको अधिकार सुनिश्चित गर्न विभिन्न कानुनी व्यवस्था तथा अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिहरूमा सहभागिता जनाएको छ।
🔸 नेपालमा बालअधिकारको कानुनी आधार
नेपालको संविधान २०७२ अनुसार, प्रत्येक बालबालिकालाई जीउन, विकास हुन, सुरक्षा पाउन र सहभागिता जनाउने अधिकार सुनिश्चित गरिएको छ।
यसका लागि मुख्यतः निम्न कानुनहरू लागू छन्:
-
बालबालिका ऐन, २०७५ (Children’s Act 2018)
-
मुलुकी फौजदारी संहिता, २०७४
-
श्रम ऐन, २०७४ (बालश्रम विरुद्ध)
-
समानताको हक (संविधानको धारा १८)
-
संयुक्त राष्ट्रसंघको बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धि (CRC) – नेपालले सन् १९९० मा अनुमोदन गरिसकेको।
🔸 बालबालिका ऐन, २०७५ का मुख्य विशेषताहरू
✅ १. परिभाषा
१५ वर्ष नपुगेका व्यक्ति ‘बालबालिका’ र १६–१८ वर्ष उमेरका ‘किशोर’ को रूपमा छुट्याइएको छ।
✅ २. बालबालिकाको हक
-
जीवन, पहिचान र राष्ट्रियता पाउने हक
-
स्वास्थ्य, शिक्षा र विकास पाउने हक
-
हिंसा, शोषण, बेवास्ता र दुव्र्यवहारबाट सुरक्षा पाउने हक
-
पारिवारिक वातावरणमा बस्ने हक
-
कानुनी संरक्षण र उचित प्रतिनिधित्व पाउने हक
✅ ३. निषेध गरिएको कार्यहरू
-
बालश्रम
-
बाल विवाह
-
यौन दुर्व्यवहार वा उत्पीडन
-
हिंसात्मक दण्ड (शारीरिक वा मानसिक)
-
बच्चालाई भीख माग्न लगाउने कार्य
-
अनाथ वा अभिभावकविहीन बालबालिकालाई उपेक्षा गर्ने कार्य
✅ ४. बाल न्याय प्रणाली
-
बालबालिकासँग सम्बन्धित मुद्दा छुट्टै बाल अदालत वा बाल न्याय समितिबाट हेर्ने।
-
दण्ड भन्दा सुधारमा केन्द्रित प्रक्रिया।
-
वकिलको सहयोग, अभिभावकको उपस्थितिमा अनुसन्धान।
✅ ५. दण्ड व्यवस्था
बालबालिकाको अधिकार हनन गर्ने व्यक्तिलाई अपराधको प्रकृति अनुसार ६ महिना देखि १० वर्षसम्म कैद र रु. १० हजार देखि १ लाखसम्म जरिवाना हुन सक्छ।
🔸 बाल संरक्षणमा सबैको भूमिका
-
अभिभावक – प्रेम, अनुशासन, शिक्षा र आवश्यक सुरक्षा दिनुपर्छ।
-
विद्यालय र शिक्षक – बालमैत्री शिक्षा, बाल अधिकारमा जानकारी दिनुपर्छ।
-
समाज र समुदाय – दुर्व्यवहार वा शोषण भएको थाहा पाउने बित्तिकै रिपोर्ट गर्नु।
-
सरकार र प्रहरी – कानुनको कार्यान्वयन र पीडितको संरक्षण।
🔹 निष्कर्ष
बालबालिकाको संरक्षण कानुनले मात्र होइन, समाजको चेतना, सहानुभूति र सक्रियताले सुनिश्चित हुन्छ। हरेक बालबालिका सुरक्षित, सम्मानित र अधिकार सम्पन्न जीवन बाँच्न पाओस् भन्ने हाम्रो साझा जिम्मेवारी हो।
