विवाह, सम्बन्धविच्छेद र पारिवारिक कानून: सम्बन्धको कानुनी आधार
🔹 परिचय
मानव जीवनका महत्वपूर्ण सामाजिक संस्था मध्ये विवाह एक हो। विवाहपछि उत्पन्न हुने पारिवारिक सम्बन्धहरू, दायित्व, अधिकार र विवादका विषयहरूलाई नियमन गर्ने कानुनलाई नै पारिवारिक कानून भनिन्छ। नेपालमा यी विषयहरूलाई मुलुकी नागरिक संहिता, २०७४ ले विस्तृत रूपमा समेटेको छ।
🔸 १. विवाहसम्बन्धी कानुनी व्यवस्था
✅ वैधानिक विवाहको सर्तहरू (मुलुकी संहिता, भाग २, दफा ७०)
नेपालमा विवाह वैधानिक मानिनका लागि निम्न सर्तहरू पुरा हुनुपर्छ:
-
दुवै पक्षको स्वतन्त्र सहमति।
-
वैवाहिक उमेर पुगेको (पुरुष–महिला दुवैको २० वर्ष पुगेको)।
-
नजिकको रक्तसम्बन्धी नहुने।
-
एकपतिको एक पत्नी (बहुविवाह गैरकानुनी)।
➡ दफा ७२ अनुसार, माथिका सर्त नपुगेको खण्डमा विवाह अमान्य ठहर्छ।
🔸 २. सम्बन्धविच्छेद (डिभोर्स) सम्बन्धी कानुन
✅ सम्बन्धविच्छेद गर्न सकिने अवस्था (दफा ९४–१०४)
दुवै पक्षको सहमतिमा वा निम्न कारणहरूमा एक पक्षले सम्बन्धविच्छेद गर्न सक्नेछ:
-
शारीरिक वा मानसिक यातना दिएको।
-
वैवाहिक विश्वास तोडेको (परस्त्रीगमन, धोका आदि)।
-
लामो समय सम्पर्कविहीन रहेको।
-
पारिवारिक दायित्वमा चरम उपेक्षा।
✅ सम्बन्धविच्छेद प्रक्रिया
-
न्यायालयमा निवेदन दिनु।
-
दुवै पक्षलाई बोलाएर मिलापत्र प्रयास।
-
मिलाप असफल भएमा अदालतद्वारा सम्बन्धविच्छेदको निर्णय।
-
सन्तान र सम्पत्तिको व्यवस्थापन बारे छुट्टै आदेश।
➡ महिला वा पुरुष दुवैले निवेदन दिन सक्छन्। महिला हकमा विशेष सुरक्षा व्यवस्था पनि छ।
🔸 ३. पारिवारिक अधिकार र दायित्व
✅ श्रीमान्–श्रीमतीबीच
-
एक–अर्काको सम्मान, सहयोग र पालनपोषणको जिम्मेवारी।
-
पारिवारिक सम्पत्तिमा समान अधिकार।
-
अचल सम्पत्ति बिक्रीमा दुवैको सहमति आवश्यक।
✅ अभिभावक र सन्तानबीच
-
बालबालिकाको पालनपोषण, शिक्षा, स्वास्थ्य र संरक्षणमा दुवै अभिभावकको बराबर दायित्व।
-
सन्तानले पनि आमाबुबाप्रति सम्मान, पालनपोषण गर्ने जिम्मेवारी वहन गर्नुपर्छ।
🔸 ४. सम्पत्ति र उत्तराधिकार
-
सम्बन्धविच्छेदपछि महिलाले सन्तानको हकमा आर्जन गरेको सम्पत्तिमा हिस्सा माग्न सक्छिन्।
-
विवाहको समयमा दुवैले आर्जन गरेको सम्पत्ति दुवैको नाममा बाँडफाँड गर्न सकिन्छ।
-
उत्तराधिकार हकमा छोरा–छोरीमा कुनै भेदभाव छैन (दफा २५८ अनुसार)।
🔹 निष्कर्ष
विवाह मात्र सम्बन्धको कुरा होइन, यो कानुनी बन्धन पनि हो। त्यसैले, यो निर्णय र यसमा उत्पन्न हुने विवादहरूलाई कानुनी रूपमा बुझ्नु र समाधान गर्नु अति आवश्यक हुन्छ। मुलुकी संहिताले पारिवारिक सम्बन्धलाई सम्मानजनक र न्यायपूर्ण बनाउन मार्गदर्शन गर्छ।
